Transcription

1

2

3

4

5 \<\B0 -^Jt'

6

7 I. QuALITER ROMANUS ImPERATOR DEBEAT COROXARI *. Incipit ordo Romanus ad benedicendum imperatorem quando coronam accipit a domino papa in basilica beati Pctri apostoli ad altare sancti Mauricii. Die dominico summo manc descendit Electus cum conjuge siia ad sanclam Mariam Transpadinam ^, que est juxla Terebinlhum, ibique recipitur honorifice a prefecto urbis et comite palatii Lateranensis, et uxor ejus a dativo judice et archario, et deducitur per porticum, clericis Urbis omnibus indutis cappis, planelis, dalmaticis et iu- 1. Cet Ordo coronalionis est le pliis ancien dcs rituels de ce genre, dans leur forine complete. II a ele publie par Martene, Le anliq. eccl. rilib., append. au livre II, t. II, p. SUJ, de Ted. de Venise, 1783, d'apres un manuscrit Cbigi, copie par Mabillon ; [juis, d'aprcs notre manuscrit, par Muratori, Anliquit. Ital., t. I, p. 101 ; Cenni, Mon. domin. ponlif., t. II, p. 261 ; Pcrlz, Mon. Germ. Leges, t. II, p. 187 ; Mai, Spiciieg. Rom., t. VI, nicis cum turribulis cantantibus» Ecce mitto angelum meum, usque ad suggestum aree superioris, que est in capite graduum ante portas ereas > sancte Marie in Turri. Ibi sedit * dominus papa in sede sua circumstantibus episcopis et cardinalibus diaconis el csteris ecclesie ordinibus. Tunc electus impcrator cum conjuge et omnibus baronibus suis clericis et laicis osculalur pedes domini pupe, el rcgina in partem cum supradiclis ducloribus suis reccdente, Eleclus jural fidelilalem domino pape in huncmodum ; In nomine domini nostri Ihesu Chiisti ego N. rex et futurus iraperalor Romanorum promitto, spondeo, pouiceor atque per hec evangelia juro coram Domino et beato Petro apostolo tibi N. beati PeUi apostoli vicario fidelitatem, tuisque successoribus canonice intrantibus, meque amodo protectorem ac defensorem fore hujus sancte Romane a) Cod. cantatabus. p. 228; VS^altericb, Vitae Rom. pont., t. II, p a ete etudic avec les docuraents similaires par Waitz, Die Formeln der deulschen Konigs-und der romischen Kaiserkroiiung, dans les Memoircs de la Societo des sciences de Goltingcn, t. XVIII, 1873, p. 52, et par J. Scliwarzer, Die Ordines der KaiscrkrSnung^ Forscli. z. deutschen Gesch., t. XXII, p D'apres les uns (1'ertz, Waitz, etc), il aurait et6 ledige pour le couronnement de rcmi^ereur Ilenri VI par Celestin III, le 15 avril 1191; d'aprts d'autres (Ceniii, Gregorovius, Ficker, Schwarzcr), 11 aurait servi tel quel pour le sacre de Henri III, le 25 decembre Cest aussi ce qui mc semble le plus probable.?. s. M. Transpadina] Sur cette egllse, v. Duchesne, /.. P., t. I, p. 520, note 79. LlBEU Censuusi. I. 1. porias ereas v..u. in Tiirri] Ibid., t. II, p. 339, Ibi scdit..] Cf. Ic textc des.innales rvinaincs sur le sacre de Henri V (en III 11, L. P., t. II, p. 340 : " Cuin vero ad superiora graduuin ascendisset, illic domnus papa cum episcopis pluribus, cuni cardinalibus piesbiteris et diacouibus, cum subdiaconibus et ceteris scolae cantcirum ministiis affuit. Ad cuius vestigia cum re.\ corruisset, post pedum oscula ad oris oscula elevatus est. Ter se invicem complexi, ter se invicem osculati sunt.» Ccsl sans doute graco a une faute de transcription que lcs cardinaux pretres sont omis ; je crois qu"il f;iul rctablir : el cardinalibus presbileris cl diaconis.. A

8 : 2* LE IJBER CENSUUM ecclesie et vestre personn vestrorumque successorum in omnibus utililatibus in quantum divino fultus fuero adjutorio, secundum scire meum ac posse, sine fraude et malo ingenio. Sic me Deus adjuvet et hec sancta evangelia. Ibique camcrariiis domini pape Elecli pallam accipit sibi habendam. Deinde qucril ab eo domimis papa lcr, si vult habcre pacem citm Ecclesia, eoque ter respondente «Volo» dominus papa dicit. Et ego do libi pacem, sicut Dominus dedit discipulis suis, osculaturque frontem cjus et mcntum [rasus enim csse dcbct) el ambas genas, poslremo os. Tunc surgens dom>7ius papa ter querit ab eo, si velit esse filius Ecclesie, et illo ler rcspondente «Volo,» dominus papa dicit : Et ego te recipio ut filium Ecclesie, et miltit eum sub manlo el ille osculalur pcctus domini pape et accipit eum per dexteram manum ' et cancellarius ejus sustental eicni a sinistra. Electus vero ducilur per dexteram ab archidiacono domini pape, et sic intrat per portam Eream clericis beati Petri cantantibus Benediclus dominus Deus Israel, usque ad portam Argentariam'^. Ibi dimittil cum dominus papa orantem, quem lcnto subscquitur gradu regina cum supradictis ductoribus suis usfjuc ad supradictam portam Argenteam. Electus vero completa oratione sxirgit, et cpiscopus Albanensis^ dat supcr eum hanc primam orationem: Deus in cujus manu corda sunt rcgum, inclina ad preces humilitatis nostre aures misericordie tue et principi nostro famulo tuo N. regimen appone sapientie et austis de tuo fonte oonsiliis tibi placeat et super omnia regna precellat. Postca dominus papa ingrcditur ecclesiam bcali Petri clericis cjusdem ccclesic cantantilms rcsponsorium Petre, DE L'EGL1SE ROMAINE. amas me. Quo completo dominus papa benedicit. Deinde scdet in scde sibi preparata in dextera parte cjusdem role^. Completa oratione Albanensis episcopi ingredilur Elcctus et sedet inpredicta sede, archipresbitero cardinalium et archidiacono hinc inde eum di/centibus et juxta eum sedcnlibus ut doceant qualiter debeat domino pape in scrulinio respondere. Dominus papa facit sc7-utinium in hunc modum. Septcm episcopis^ sedcntibus ad dcxtcram ejus secundum ordinem suum, episcopi Iheutonici sedeant ad dcxtcram Elecli, cardinales el cetcri nrdines ecclcsie sedcant. Dominus papa dicit : Antiqua sanctorum patrum institulio docet et precipit ut quisquis eligitur ut preesse debeat diligentissime examinetur cum omni caritate de fide sancte Trinitalis et interrogetur de diversis causis vel moribus qui suo regimini congruunt, juxta aposlolicum dictum : «Manum cito nemini imposucris ;» el ut etiam is qui ordinandus est antea erudiatur qualiter eum in ea prelatione constitutum oporteat conversari, ut excusabiles sint qui ei manus imponunt. Eadem itaque auctoritate et precepto interrogamus te, dilecte fili, caritate sincera si omnem prudentiam tuam, quantum tua capax est natura divino servitio inancipare volueris? Respondet : Ita toto corde volo in omnibus obedire et consentire. Interrogalur : Vis mores tuos ab omni malo temperare et quantum poteris Domino adjuvante ad omne bonum commutare? Respondct : In quantum possum, volo. Inlerrogatur : Vis sobrietatem cum Dei auxilio cuslodire? Respondcl In quantum possum volo. Intcrrogatur : Vis semper divinis mancipari negotiis el a lucris turpibus esse alienus, quantum te liumana permittit fragilitas? 1. et accipil cuih].-inn. Ruin. : «Mox clexlcram pontiflcis tenens... ad poi-tam ijorvcnit argeiitcam. Ibi ex libi-o pi'ofessionem impcraloriam fccit et a pontifice imperator dosignatiis cst, et itei-iim a pontifice ob.sculatus est.» Ici le sci-ment est pi-etc a la poite mt^mie de la basiliqiie {porta Argentea), aii lieu quc VOrdo la mai'que a la porte de rati-ium {porta aerea). Dans la vie d'hadiien IV par Boson {L />., t. II, p. 392), on voit que Frederic Barberousse renconti-a le pape dans Teglise in6me de S. Maria in Turri, et qu'il y pi6ta son serment, consuetam prolnssionem et plenariam.securitatem, secuntlum quod in Ordiiie conlinelur. 2. portam Anjentariam] Liscz Argenleam.' Cf. L. P., t. I, p. 324, note episcopus Albancnsis] Ann. Rom. : «Mox supcr eum orationem prlmam, sicutin Ordino contiiictur, episcopus Lavicanus dedit.» Boson : «Ante portas argenteas oralionem primam ab uno episcoporum nosti-orum suscepit.» Respondct : In quantum possum volo. Interrogatur : Vis humilitatem et patientiam in temetipso custodire et alios ad hoc inclinare? Respondcl : In quantum possum volo. Intcrrogatur : Pauperibus et peregrinis omnibusque indigentibus vis esse propter nomen 1. in sede...] Ann. lioia. : «1'osl iugressuui basilicae, cum in rotain porfireticam perveuisset, positis ulrimque sodibus...» 2. eiusdem rotae] II n'en a pas cncore ete qucslion. Ceci, de m6me que Lexpression in prcdicta scde, un pcu plus loin, suppose qu'il s'est perdu ici quelque cbose. On avait dil monlio,iiicr un siege prepare pour I clu sur la rola purpliyrelica, grand disque de porphyre eiicastre dans le pave dc la basiliquc. II c.\iste cncore. 3. seplem episcopis]. Les sept cveqiies palalii Lalcranemis, comme il est dit plus loiii, suburbicaires cumme ou dil maintenant. Ils furent r^duils i six par Calixle II.

9 : : Doniini affabilis et misericors? Respondel : Volo. Et dical dommiis : Hec omnia et cetera bona et cetera tibi tribiiat Dominiis et custodiat te atque corroboret in I.E L[BER CENSUUM DE LEGLISE ROMAINE. 3* omni bono. Et respondenl omnes : Amen. Inlerrogatur : Credis sccundum intelligentiam luam et capacitalem sensus tui sanctam Trinitatem, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, unum Deum omnipotentem totamque in Trinitate deitatem coessentialem et consubstaulialem, coclernum et coomnipotentem uniusque volunlatis potestatis et majestatis. creatorem omnium cieaturaruui a quo omnia et in quo omnia que sunt in celo ct in terra visibilia et invisibilia? Respondcl : Assentio et ita credo. Inlerrogatur : Credis singulam quamque in sancta Trinitate personam unum Deum verum plenum et perfectum? Respondet Credo. Inlerrogattir : Credis ipsum Dei fllium verbum Dei eternaliter natum de Patre, consubslantialera, coomnipotentem et coequalem per omnia Patri el divinitate temporaliter natum de Spiritu Sancto ex Maria semper virgine cum anima rationali, duas habentem nativitates unam ex patre eternam, alteram ex matre temporalem, Deum verum et hominem verum, proprium in utraque natura atque perfectum, non adoptivum neque fantasticum, unicum et unum Deum, fllium Dei in duabus naturis sed in unius personc singulai-itale, impassibilem el immortalem divinitate sed in humanitate pro nobis et pro nostra salute passum vera carnis passione, et sepultum et resurgenteni a mortuis die tercia vera carnis ressurrectione, die quadragesimo post ressurreclionem cum carne qua surrexit et anima ascendisse in celum et sedeie ad dexteram Dei Patris, undeventurus est judicare vivos et morluos, et reddere unicuique secundum opera sua, sive bona fuerint, sive niala? Respondet : Assentio et per omnia credo. Interrogalur : Credis etiam Spiritum Sanctum plenum et perfectum verumque Deum ex Patre et Filio procedentem, coequalem et coessentialem et coomnipotentem et coeternuin per omnia Patri et Filio?tepondel : Credo. Inlerrogatur : Credis Iianc sanctam Trinitatem non tres Deos sed unum Deum omnipotentem, eternum, invisibilem et incommutabilem? Respondet : Credo. Interrogalur : Credis sanctam catholicam et apostolicani unam esse veram Ecclesiam, in qua datur baptisma et vera omnium remissio pecca torum?flfsponrfei: Credo. Interrogatur : AnjiihemAtizas etiam omnem heresim extollentem se adversus sanctam Ecclesiam catholicam? Respondet : Anathematizo. Interrogatur : Credis eliara veram ressurrectionem ejusdem carnis quam nunc gestas et vitam eternam? Respondet : Credo. Interrogatur : Credis etiam novi et veteris lestamenti, legis et prophetarum et apostolorum unum esse auctorem Deum et dominum omnipotentem? Respondel : Credo. Et dicatur ei Hec fides augeatur a Domino ad veram et ad eternam beatitudinem, dilectissime in Christo fili. Et respondeant omnes : Amen. Tunc vadil dominus papa ad secretarium, et induit se ponllficalibus indumenlis usque ad dalmaticam, qua indutus sedet. Interim episcopus Portuensis in medio rote mediane dat hanc orationem super Electum : Deus inenarrabilis, auctor mundi et cetera sicut in unctione regis. Finita oratione vadit Eleetus ad chorum ' sancli Gregorii cum prediclo cardinalium archipresbytero el arehidiacono, quibus quasi magistris uti debet in toto offitio unctionis, et induunt eum amictu et alba et cingulo, et sic deducunt eum ad dominum papam in secrctarium. ibique fatiat eum clericum et concedit ei tunicarn, etdalmaticam, et pluvialem, et mitram, caligas et sandalia, quibus utatur in corona[tione\ sua, el sic indulvs stat ante dominum papam. Verum compkto scrulinio, exit Hostiensis episcopus adportam Argenteam, ubi Regina cum judicibus et baronibus suis prestoiatur et dat ei hanc orationem Omnipotens eterne Deus, fons et origo bonitatis, qui feminei» sexus fragilitatem nequaquam reprobando aversaris ', sed dignanter comprobando potius eligis, et qui inflrma mundi eligendo, queque fortia confundere decrevisti, quique elerne glorie virtutisquc tue triumphum in manu Judit femine judaice plebi de hoste sevissimo resignai-e voluisti, respice quesumus ad preces humilitatis noslre et super hanc famulam tuam N. quam supplici devotione in reginam eligimus, benedictionum tuarum dona multiplica, eamque dextera tue potentie semper et ubiquc circurada, ut verbo muniminis tui undique flrmiter protecta, visibilis seu invisibilis hostis nequitias triumphanter expugnare valeat, et una cum Sarra atque Rebecca, Lia et Rachel beatis reverendisque feminis fructu uleri sui jocundari " seu gratulari mereatur ad decorem totiusregni statumque sancte Dei a) Cod. semen. h) Cod. adversaris. c) Coil. fecundari. l. ad churum s. Gregurii] La chapelle Saint-Gregoire s'oavrail au bas de la uef laterale de gauche, lout pres de la sacrisiie ou secretarium. Yoy. L. P., t. II, p. 83, note 3.

10 4» LE LIBER CENSUUM Ecclesie regendiim necnon protegendum ; per Ghristum Dominum nostrum, qui ex intemeratobeate Marie virginis utero nasci, visitare ac renovare hunc dignatus est mundum, qui tecum vivit et regnat Deus in unitate Spiritus Sancli per immortalia secula seculorum. Amen. Qua oralione completa, unus de cardinalibus presbyteris cui prior preceperit et de diaconibus similiter unus cui archidiaconus jusseril, Reginam deducant usque ad altare sancti Gregorii ibique expectet donec dotninus papa cum sua processione exeat. Completis igituromnibus supradictis, ministri induant dominum papam planetam etpalleum et imposita mitra procedat, ordinibus de more precedenlibus ; posl quem vadat Electus cum supradiclis ductoribus suis, quem sequatur uxor ejus usque ad archam beati Pelri. Tunc primicerius cantat introitum cum scola el Kirieleison et silct. Dominus papa ascendil ad altare et post confessionem dat pacem diaconibus et incensat; posl incensum ascendit ad scdem. Electus vcro inter hcc et uxor ejus proslernuntur ante archam beati Petri, et archidiaconus facit lilaniam. Qua finita cxuitur, solo pluviali demisso. Episcopus Hostiensis ungat brachium dextrum de oleo exorcizato et intcr scapilias et dicit : Domine Deus omnipotens, cujus est omnis potestas et dignitas, te supplici devotione atque humillima prece deposcimus, ut huic famulo tuo prosperum imperatorie" dignilatis concedas etrectum, ut in tua dispositione constitulo ad regendam ecclesiam tuam nichil ei prefinita ofiitiant, futuraque non obsistant, sed inspirante Sancti Spiritus tui dono popuhmi sibi suhditum equo justitie libramine regere valeat, et in omnibus operibus suis te semper limeat, tibique jugiter placere contendat. Per dominum, etc. Sequitur oratio : Deus Dei filius Ihesus Christus dominus nosler, qui a Patre oleo exultationis unctus est pre participibus suis, ipse per presentem sacri ungiminis infusionem Spiritus Paracliti super caput tuum infundat benedictionem ; eandemque ^ usque ad interioracordis tuipenetrarefaciat ; quatinus hoc visibili et tractabili dono invisibilia percipere et temporali regno justis moderaminibus executo, eternaliter cum eo regnare merearis, qui solus sine peccato rex regum vivit et gloriatur cum Deo Patre in unitate ejusdem Spirilus Sancli. Post regis unctionem scquitur benedivtio Regine ante DE L'EGLISE ROMAINE. que habitas inaccessibilem, cujus providentia in sui dispositione non fallitur ; qui fecisti que futura sunt et vocas ea que non sunt tanquam ea que sunt; qui superbos equo moderamine de principatu ejicis, atque humiles dignanter in sublime provehis, ineffabilem misericordiam tuam supplices exoramus, ut sicut Hester reginam Israhel, causa salutis de captivitatis sue compede solulam, ad regis assumi thalamum regnique sui consortium transire fecisti, ita hanc famulam tuam N. humilitalis nosti-e benedictione, christiane plebis gratia salutis, ad dignam sublimemque Regis nostri copulam regnique sui participium misericorditer transire concedas, et ut regali federe conjugii semper manens pudica proximam dignitatis palmam continere queat, ubi Deo vivo et vero in omnibus el super omnia jugiter placere desideret, et te inspirante que tibi placita sunt toto corde perflciat. Per dominum nostrum Ihesum Christum. Sacri unctio olei in pectore Regine Spiritus Sancti gratia humilitatis nostre offitio copiosa descendat ; ut sicut raanibus nostris indignis oleo materiali oblita pinguescit exterius, ita ejus invisibili ungimine delibuta, impinguari merearis» interius ; ejusque spirituali unctione perfectissime semper imbula. et illicita declinare tota mente et spernere discas seu valeas, et utilia anime tue jugiter cogitare, optare, atque operari queas, auxiliante domino nostro Ihesu Chrislo, qui cum Patre et eodem Spiritu Sancto vivit et regnat Deus in secula seculorum. Amen. Post hcc dominus papa descendit a sede, el vadit ad altare sancli Mauritii ', scquente Electo et Regina; et domino papa stantc super limen in introitu altaris, Electus stet ante eum in medio rote ; ad cujus dextram stet Regina, sex episcopis palalii Laterancnsis in rotis que ibi posite sunt circumstanlibus, septimo in offilio allaris domino pape serviente. Tunc oblationarius prior et secundus sumant coronas Electi et Regine de allari sancti Petri, et ponant super altare sancti Mauritii. Tunc dominus papa det anulum Electo et dicat : Accipe anulum, signaculum videlicet sancte fldei, soliditatem regni, augmentum potentie, per quem scias triumphali potentia hostes repellere, hereses destruere, subdilos coadliua) Uic ineple jjersona mutauir \. allare s. Maiiricii] Daiis le transept, aji)ss6 :ui niu allare : Deus qui solus habes immortalitatem lucema) Cod. imperante. b) Cod. eademque. ssparail les arcuilcs par lcsquellos oii de gauche. airivuit «Jes ncfs lall

11 LE LIHER CENSUUM DE LEGLISE RO.MALNE. 5* nare, el catholice fidei perseverahilitati connecti. Per. etc. Oratio post anulum datuni : Deiis cujus est omnis polestas et dignitas, da famulo tuo prosperum 8ue dignilatis effectum, in qua te remunerante permaneat, semperque teneat, tibique jugiter placere contendat. Per, etc. Hic cingit eum gladio et dicil : Accipe hunc gladium cum Dei benedictione tibi collatum, in quo per virtutem Spiritus Sancti resistere et ejicere omnes inimicos tuos valeas et cunctos sancte Dei ecclesie adversarios, regnumque tibi commissum tutari atque protegere castra Dei, per auxilium inviclissimi triumphatoris domini nostri Ihesu Christi, qui cum Patre in unitate Spiritus Sancti vivit et regnat in secula seculorum. Amen. Oratio post gladiuni : Deus qui providentia tua celeslia simul et terrena moderni'is. propitiare christianissimo Regi nostro, ut omnis hostium suoi'um forlitudo virtute gladii spirituali frangatur, atque pro illo pugnante penitus conteratur. Hic coronctur. Tunc archidiaconus accipiat coronam de altari sancti Mauritii et porrigat domino pape, quam cum dominus papa posuerit super capul Electi, dicat hanc oralionem : Accipe signum glorie in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, ut spreto antiquo hoste spretisquecontagiisomnium vitiorum, sic judicium et justitiam diligas, et ita misericorditer viva.s, ut ab ipso domino nostro Ihesu Christo in consortio sanctorum eterni regni coronam percipias. Qui cum Patre, etc. Impositio corone siiper caput Eegine. Quam cum imponit dominus super caput ejvs imponant manus septem episcopi el dicat dominus papa alla voce, scptem episcopi taceant : Accipe coronam regalis excellentie, que licet ab indignis, episcoporum tamen manibus capiti tuo imponitur. Unde velut hec exterius auro est et gemmis redimita, ita tu interius auro sapientie virtutumque gemmis decorari contendas, quatinus post occasum hujus seculi cum prudentibus virginihus sponso perhenni domino nostro Ihesu Cliristo digne et Liudabiliter occurras januamque celestis regni cum eodem ingredi merearis, qui cum Deo Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus per infinita secula seculorum. Amen. Hic det dominus papa sceplrum impcrii et dicat : Accipe sceptrum, regie potestatis insigne, virgam scilicet rectam regni, virgam virtutis qua te ipsum bene regas, sanctam ecclesiam populumque christianum tibi a Deo commissum regia virtute ab improbis defendas, pravos corrigas, i-ectos pacifices, et ut viam rectam tenere possint tuo juvamine dirigas, quatinus de lemporali regno ad eternum pervejiias, ipso adjuvante cujus regnum et imperium sine LiBi!:n Censuum. I. fine permanet in seculi seculorum. Amen. Oratio posldalumsceptrum-.omnium, Domine, fonsbonorum cunctorumque, Deus, institutor profectuum, tribue qiiesumus famulo tuo N. adeptam hene regere dignitatem et a te sibi prestitum honorem corrohorare dignare; honorifica eum pre cunctis regihus lerre, uberi eum benedictione locupleta, et in solio regni firma stabilitate consolida. Visita eum in sobole, presla ei prolixitatem vite, in diebus ejus semper oriatur justilia, ut cum jucunditate et letitia eterno glorietur in regno. Per dominum, etc. Posl hcc dominu^ papa cum suis minislris ad altare hcali Petri revertilur. Tunc Prefeclus Urbis el Primicerius judicum drducant impcralorcm, imperatricem vero Prefeclus navalium. ef Secundicerius judicum. Quibus in locis suisjam stantibus. dominus papa incipit : Gloria in excelsis Deo. Et scola respondet. Deinde dicit hanc orationem : Deus regnorum omnium, etc. Qua finita Archidiaconus cum ceteris palalii diaconibus. el Primicerio et subdiaconis inler crucem vl allure incipit has laudes : Exaudi, Christe. Scola cum notariis in choro respondel : Domino nostro C. a Deo decreto summo Pontifici et universali pape vita. Et hoc ter. Itcrum dicit.archidiaconus cum canlantibus simul : Exaudi, Christe. El scola cum nolariis respondct : Domino nosti-o a Deo coronato magno et paciqco imperatori vita et victoria, tribus vicibus. Exaudi, Christe. Domine nostre N. ejus conjugi excellentissime imperatrici vita, tribus vicibus. Item : Exaudi, Chrisle. Respondetur. Exercitui Romauo et Theutonico vila et victoria, tribus vicibus. Item : Salvator mundi. Rrspondeiur : Tu illos adjuva, ler. Item : Sancte Micbael. R. Tu illos adjuva, tcr. Sancte Gabriel. R. Tu illos adjuva, tcr. Sancte Raphael. R. Tu illos adjuva, ter. Sancte Petre. R. Tu illos adjuva, ter. Sancte Paule. R. Tu illos adjuva, ter. Sancte Johannes. R. Tu illos adjuva, ter. Sancle Gregori. R. Tu illos adjuva, ter. Sancte Maurici. 7?. Tu illos adjuva, ter. Sancte Mercuri. R. Tu illos adjuva, ler. Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat. Respondent alii similiter ler. Spes nostra. R. Christus vincit. Salus noslra. R. Cbristus vincit. Victoria nostra. R. Ghristus vincit. Honornosler. R. Christus vincit. Murus nosler inexpugnabilis. R. Christus vincit. Laus nostra. /{. Christus vincit. Triumphus noster. R. Christus vincil. Ipsi laus honor et imperium per immortalia secula seculorum. Amen. Hac laude finita, legitur epistola, et canlatur graduale et alleluia. Post que Imperator et Impcratrix deponunt coronas. Tunc legitur evangelium. Post qnod impcrator deponit gladium ct ascendil ad seli

12 ;, dem domini pape, imperalrice sequente, el offert domino pape panem simul et cereos et aiinim. Singiltati^n vero Imperator vinum, Imperatrix aquam de quibus debet ea dic fieri sacrificium. Quibus finitis reverluntur ad loca sua. Cum autem prefatio incipil, Imperator exlrahit pluviale el induitur manto proprio. Cum dicitur Pax Domini, ascendit ad communicandum indutus proprio manlo et Imperatrix cum eo. El accepta communione iterum rcdeunt ad loca sua. Finita vero missa, accedat ad imperatorem comes palatii et discalciet eum sandaliis et caligis et calciet eum ocreas imperiales, etcalcaria sancti Mauricii, et acceptis coronis sequantur dominum papam pergenlem ad equitandum deductiusque ad equos a sup7-adictis diictoribus. Cum dominus papa venrrlt ad eqmim, LE LIBER CENSUUM DE L'EGLISE ROMAI.NE. Impcrator teneat stapham, et coronclur et intret in processionem. Imperator cum suis ductoribus cum sequitur. Imperatrix vero cnm ductoribus suis sequatur Imperatorem. Ccteri barones sequanlur. Clerici urbis omnes sicut soliti sunt laudes faciant per loca sua ; Judei similiter in loco suo coronetur civitas, campane sonent omnes. Camerarii imperatoris precedant et seguantur nummos projicientes, 7i(a equitantium iter non impediatur. Cumque pervcnenerinl ad ascensorium, prior cardinalium sancti Laurentii foras muros incipit laudes sicut mos est, et ccteri respondent. Quibus finitis Imperator descendit, et tcnet stapham domino papa desccndente, deposita prius corona. Deinde ducitur dominus papa ab Impcratore et Urbis usque ad cameram majoris palatii'', Prefcclo ubi inde separentur. Imperatrix vero deducitur a Primicerio et Secundicerio judicum usque ad cameram Julie ' impera- tricis, in qua ipsa comedere debet cum episcopis et ceteris baronibus suis. Camerarii imperatoris cum camerario domini pape dent presbyterium omnibus 07-dinibus sacri palatii, pontifice et Imperatore in camera pausantibus. Quo peracto comedat Imperator ad dexteram domini pape, ceteris in locis suis sedentibus. Finito prandio surgat unus ex diaconibus quem archidiaconus jusserit, et legat lectionem; qua perlecta surgant cantorcs ct cantent quod soliti sunt. Finilo cantu, surgant omnes cum bencdictionibus. Dominus papa redeat ad cameram suam, Impcrator ad cameram Julie. Electus descendens de Monte Gaudii el veniens ad PonticeUum jurat^ hoc sncramenlu.m Romanis : Ego N. futurus imperator juro me servaturum Romanis bonas consuetudines et firmo cartas tercii generis et lilelli sine fraude et malo ingenio. Sic Deus me adjuvet et hec sancta evangelia. Ad poriam CoLlinam similiter jurare dcbet. In gradibus sancti Petrisimiliter. 1 a. NoMlNA CO-NSULUM TlinAMNKXSIUM ET OUAMPLUniUM AL10nU.M Qui junanunt PEn consensum totrs poplli'. Ilenricus et Scnebaldiisconsules Teramnensium, Michael, Guiducius, Rapcczi el filius ejus Ilermandus, Bencdcctone, Pandulfus judcx, Rodulfus, Vitellus, Johannes, Repeczo, Filippus, Anastasius, Johannes Bobaccuni, Alferius et filius, filius Ranuguisc, Marinus, Bernardus, Masseu, Machabeus judex, Rainerius judex, Gergualdus, Ranucius Dacturo et filius Atto, Oddo Rainaldi, Masseu Lucciani, Devemdecanza, Girardus, Bcrardus, Tebaldus, Jcniiarius, Senebaldus judex, Jacobiis, Zalcarcgina, Nicolaus, Martinus Maiescottus, Benzo, Petrus Morici cumfratre, Andrcas Anioris, Johannes, Masseus Genzi, Donadeus Melezanu, Albertucius, Orrigus Donadei, Scimon, Cclatus, Fidanza, Rusticus, \. ad ascensorium] Ce montoii- sc Irouvait ovidenimcnt a rentrce du palais dc Latraii. 2. Cameram maioris palalii] Le Iricliniitm de Lron III ; cf. L. P., t. II, p. 3, 6, 35, note 14. II se trouvait dans le pauiis int^iieur, appele ici maior. Amabile, Teobaldus ct filius, Johannes Gcrardi ct duo filii, Berarducius, Fanuele, Beneincasa, Masseu comilisse, Petrus Berte, Albcrto, Lconardus, Michael, Blasius, Senebaldus 3. Camera luliae] II y avait au Latran, au moins depuis le commencement du sixifeme siecle, une basilica luliae ou lulii, dont il est souvent question comme lieu de reunions et solcnnites officiellcs {Greg. M. Reg., XIII, 1; L. P., t. I, p. 227, 281, 296, 371). Dans le dernier te.vte du L. P., vie de Scrgius, elle est d6sign6e par les mots basilica domus luliae quae super campum respicit. Elle etait donc dans la parlie extsrieure du palais, celle qui rcgardait remplaccraent actuel dc I'obelisque. Les amenagements posterieurs (L. P., t. II, p. 40, note 52) n'avaient pas supprime rancienne denomination ; au onzieme Rainerii, Joliannes Valentinc, Petrus, Ruba, Pregadeu Gentile, Paulus Bonifilii, Adamarus, Carbone, Petrus, Nicolaus, Donadeus, Bordone, Petrus et filius, Munaldus, Florederosa, Leurus, Gcntile, Marturus, Alebrandinus juct au (louzicme sifccle, ello s'api)lii uait a un ai) iurtomcnt celui 0X1 l'on recevait les empereurs. \.jurat] Ces deux serments S(int mentioiiiies dans les Annales i-omaines, a propos dc Heiiri \' ; «ijiiu iiixta iniurura iraperatoruin consuetudinem iuraraenta, ununi aiitc punticellum, allcruin ante portam porticus, Koraanoruin pojiulo fccit.» Sur cette topographie, L. P., t. II. p Je n'ai pu reussir a determiner cii quellcs circonstances et en quelle annee ce serment fut pr6t6 par les gens de Terni.

13 Porcus, Johannes, LE LIBER GENSUUM DE L'EGLISE ROMAINE. dex, et Berarducius ejus frater, Petrus Gerardi, filii duo Nicolai Pelati, Ventura Paganolli, Jacobus Rainucii, Masseu Lebe, Anastasius Gentile, Nicolaus Alberlini, Gentile Adamuri, PetrusSimconis. Paganellus Berle. Salvidelebe, Transaricus Rnpeczelli, C. Tomassu Beneincase, Nicolaus presbyteri, Ranuguardo, Scnebaldus Berardi filius Petri Arronis, Romanucius, Berarducius comitisse, Salvi paradisi, Alixandro, Gnidottus Ursi, Zanca, Vcntura Albasie et cjiis pater, Davinii Rainaldi, Forte Pizoccli, Berardus Rubeus,Orrigonc Alhertucii, Transaricus Pollure, Nicolaus Albasie, Manuele Salvi, Masseu Tornatficti et fralrc Berarducius Rainucii, l'aulus Alionis, Bonusinfantc Rodolfucii, Paulus Joscuri, Boi-ardiicius Pctri de Nctto, P^iulus Bentevenie, Massarcllus Boccamcle ct Scimon, Nicolaus Quintavalle et filius, Guiducius Joliannis Dominici, Ventura scriniarius, Aifredus ncpos presbytcri Rainerii, Romanus et Masseus Bobuli, Paulus Petri Nicol.ii. Petrus dc Johanne, Sciintrus, Masscu de Alberto, Tiandanus de Jeczo, Anasasius Nicolai, Guido Bcrardi, Artule et cjus nepos, Petrus Andree, Lucas Bonicomitis, Nicolaiis Senebaldi, Alexandcr Bonefilie, Guiilo M.irici, Giicrro Bendectelli, Nicolaus Donnice, Laurentiiis l'liili ipi. Guiccio Nicolai, Petrus de Guido, Masseu Anchclle. Knniiciiis Malvangi, Petrus Massaiole, Aifredus Traudaiui, Jobannes Martioli, Filippus et Petrus Faimale, Rainerus Torbedore, Anastasius et Petrus Clii Marie, NicolausTiandanelli, Paulus Falconis, Massou Zebedeus.Rartholomeus Potri Fronli, Gilius Faidi ct Filippus filius ejus, Rainucius Paganclli, Maicus Rainaldi Thebalili, Crescenlius Bonicoinitis, Petrus Gallarone, Rainaldus Luciani, Rodulfus Guido Allucuonis, Mainardus, Liquintus, Francurinus, Gregorius Scarafagi, Amazalasinu, Petrus Baroucii, Masseu Sencbaldi, Andreas Altalone, Passavanti Beccarone, Nicolaus Malvicini, Rainaldus Gilioli, Petrus Alberti, Ranucius, Johannos Petri, Jacobus Guorri, Scimon Johannls, Jacobus Pauli, Matheus Ademari, Ferso, Albertus, Massco Tiandani, Jacohus et Ofreducius de Elpezo, et Bartholonieus de Franco, Adumarus, Guiducius, Gentile, MarcscoUus et Petrus de Rapezo, Jordanus Munaldi, Beraldus Collostacti, Rainucius et Donadeus Adumari, Andreas Johannis, Giraclio, Rainaldus Senebaldi, Pelrus Bonaventura, Jobanncs Trandani, Scimon Biscardi, Jacobus, Paulus Malanocte, Albericus, Beranlucius sine nomine Guido et Falco Bonefidei, Munaldusct Paganclliis Homodci, Johannes Tolli, Toniassu Ormanni, Beraiikicius, Magalolto, Masseu, Donadeus, Petrus, Senebaldus, Johannes Normaniii, Ascevele, Gilius Rainucii, Johannes Affurzuri, Cainui, Guido Galliatore, Trandanuccius, Normandictus, Masscu Guerreri, Guidoctus, Accattapanus, Voliecta, Nicolaus Candodatus, Tamfolle Trandani Bencdicti, et filius ejus Voccamele, Paulus Clare, Bartholomeus Musei, Petrus Oddolini, Petrus Sapii et filius ejus, Appalpatus, Nicolaus Paganisi et frater ejus, Tomasso Trifi, Johannes Cherc, Somao, Masseo Acbillei, Rapeczo et Berarducius Petil de Nctto, Opczo, Uaiiiucius Freuaiu cum filio, Oddo dc 0[)ezo cum filio, Berarducius Bonngure, Paulus Jacobi, Pareze, Pertecarone, Petrus Corradi, Fidanza et Senebaldus Nucis, Masseus Rose, Bocca Forteza et ejus filius, Rodulfus Sauli, Massus Donadei, Senebaldus Rainaldi, Rainucius de Azo, Vendettonis, Petrus Paganelli Incamiati, Bonus Comes, Ogolinus ct ejus frater, Cardarellus cum filio suo, Scollante filius Pantaleonis, C. Damianus Accurtibona, Petriolus, Galganus Franconis et duo filii ejus, Machabrinus et Masseu Fabresse, Martholomeo Bone, Jobannes Ingurdus, Nicolaus Alberturi, Adamurinus, Rainaldus France cum filio, SenebaldusdeAzo, Nicolaus filius Deneincase, Ascarone, Rainaldus ct Johannes Parroccle, Bartholomeus Petri, Scnebaldus, Joliannes de Mencio, Gilius Adamuri, Nicolaus Bcrardelli, Lodoicus, Guido, Paulus, Senebaldus ct Paulus Aldcbrandini, Bcrarducius, Berardus Rapeczelli, Pelrus, Violante, Seniorcllus Scinopi et Bonavolta et Besante ejus fralres, Somao Paganelli, Froierius et Amitedeu, et Paulus Damiani, Rainucius Guiducii et Somao ct Beneincasa et ejus fratres, Adamurus, Carsidonius, Alfanus, filii Malvingi qui sunt iiii. Matheus Rubulini cum fratre, Jacobus Rainaldi, Tomassus Berardiicii, Donadens Fragu, Masscu Blancu, Guiducius ct Masscu Zanconis Nicolaus, Rainucius Itte, Guido et Leonardus Disdede, Tiandanniiis, Donadeus et Niculaus Abrammi, Petius Alberti, Rainaldus, Petrus de Rau, Masseu et Jacobus de Gilio, Moricus Elpeczo, Johannes Cercamundi, Ogolinus, Amacta cum duobus filiis, Paulus et Nicolaus et Petrus Deuteadjute, Israael scriniarius, Beraldus, Abrammo, Nicolaus, Ingannatus, Bonusaccursu, Scnebaldus Camponis, filii Marie ii, filii Johannis de Azo ii, Silvesler, Pipinus et Petrus Anastasii, Penipa, Jacobus Massaie, Scnebaldus, ^'"orzurus Petri, Guido Raineri, Donadeus, Paulus Odolie, Amerinus, Oddo et Grecus Berardi, Berardus de Ingelberge cum filio, Berardus Claramilie cum fratre, Johannes Berardi cum patruo, Boncfatius Gerardi, Johannes Valentini, Petrus et Andreas Rodulfi, Bartholomeus, Rainerius Bermilie, Jacobus Pctrus et Philippus Leppantini, Senebaldus Cerebone, Paulus et Ogolinus Massarelli, Petrus medicusbonusinfante, Teodinus Rainaldi, Senebaldiis Amerini, Aimericus Potri, Orrigus Sarraceni, Rainaldus Gcntccore cum ii filiis, Gianiiusel Conversanus do Rapeczo, Guido et Atto Moronti, Bartholomeus. Grcgorius cum ii ncpotibus, Francus, Johannes Pandalfi, Rapcczo cum suo cognato, Persecus, Raincrius ejus frater, Pelrus Altemilie, Paulus Alberti, Oguicio, Petrus Dompneincase cura suo fratre Masseo et Soldanus de Cato, Gentilis. Ogenius deorrigocum iiii filiis, Bertelottus, Transaricus et Senebaldus Pacconi et ejus frater, Rusticus, Zacheus, Laurentius, Bcrtrammus Homodeu, Nicolaus, Bonaaugura, Petrus de Lcto, Paulus de Rosa, Paulus et Nicolaus Berle, Amaturu, Gcntilis Sinibaldi, Anastasius de Araraazalasino, Bonuscomes Lennis, Nicolaus Ingannati, Mercurius, Pinuliis, Cazialiis, Paulus Aliouis, Nicolaus Morici, Guido Xicolai Cencii, Carbonus Corradi et Botto, Donadeus Beraldi, Guerrae BorarJucii. Juratum est in contione per consensum totius populi.